Tìm hiểu chứng khoán phái sinh là gì? Phân loại chứng khoán phái sinh

Hiện nay, chứng khoán phái sinh được rất nhiều nhà đầu tư quan tâm tới. Với những ưu điểm nổi trội như giao dịch linh hoạt, hạn chế rủi ro biến động giá, tính thanh khoản cao, không giới hạn số lượng phát hành và niêm yết, lợi thế đòn bẩy tài chính, bán chứng khoán ngay cả khi không có tài sản cơ sở. Tuy nhiên, chứng khoán phái sinh cũng tồn tại nhiều rủi ro trong chiến lược đầu cơ hay yêu cầu phải ký quỹ bổ sung. Để hiểu rõ hơn chứng khoán phái sinh là gì, mời các bạn theo dõi bài viết dưới đây!

Chứng khoán là gì?

Căn cứ theo Điều 4 của Luật chứng khoán năm 2019:

1. Chứng khoán là tài sản, bao gồm các loại sau đây:

a) Cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ;

b) Chứng quyền, chứng quyền có bảo đảm, quyền mua cổ phần, chứng chỉ lưu ký;

c) Chứng khoán phái sinh;

d) Các loại chứng khoán khác do Chính phủ quy định.

Cụ thể, các loại tài sản được quy định là chứng khoán theo Điều 4 như sau:

• Cổ phiếu và trái phiếu là loại chứng khoán xác nhận quyền cũng như lợi ích hợp pháp của người sở hữu với 1 phần vốn cổ phần của tổ chức phát hành.
• Chứng chỉ là loại chứng khoán xác nhận quyền sở hữu của những nhà đầu tư với 1 phần vốn góp của quỹ đầu tư chứng khoán.
• Chứng quyền là loại chứng khoán được phát hành kèm theo việc phát hành trái phiếu hay cổ phiếu ưu đãi. Nó cho phép người sở hữu chứng quyền được mua 1 số cổ phiếu phổ thông nhất định theo một mức giá được xác định trước trong khoảng thời gian xác định.
• Chứng quyền có đảm bảo là loại chứng khoán có tài sản bảo đảm do các công ty chứng khoán phát hành cho phép người sở hữu mua (chứng quyền mua) hay bán (chứng quyền bán) chứng khoán cơ sở đối với tổ chức phát hành chứng quyền có bảo đảm đó theo đúng mức giá được xác định trước trong một thời điểm đã được ấn định hay nhận khoản tiền chênh lệch giữa mức giá thực hiện và giá chứng khoán cơ sở ở thời điểm thực hiện.
• Quyền mua cổ phần là loại chứng khoán được công ty cổ phần phát hành để đem lại cho cổ đông hiện hữu quyền được mua cổ phần mới theo điều kiện được xác định.
• Chứng chỉ lưu ký là loại chứng khoán được phát hành theo chứng khoán của tổ chức được thành lập, hoạt động hợp pháp ở Việt Nam.
• Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng gồm hợp đồng quyền chọn, hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai. Trong đó, xác nhận quyền và nghĩa vụ của các bên trong việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở nhất định theo đúng mức giá xác định trong khoảng thời gian hay ngày đã xác định trong tương lai.

Chứng khoán phái sinh là gì? Chứng khoán phái sinh tiếng anh là gì?

Chứng khoán phái sinh (tên tiếng Anh là Derivative) được định nghĩa là 1 công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng, trong đó giá trị của chứng khoán phái sinh phụ thuộc vào một hoặc nhiều loại tài sản cơ sở.

Cụ thể, chứng khoán phái sinh là hợp đồng xác nhân quyền và nghĩa vụ của các bên liên quan với việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở vào một khoảng thời gian xác định trong tương lai với mức giá nhất định thoả thuận trước. Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh cũng được quy định là chứng khoán, những chỉ số chứng khoán hay tài sản khác (thực phẩm, kim loại, nông sản,…)

Hiểu một cách đơn giản, ở thị trường Việt Nam những sản phẩm chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư đặt cược vào sự tăng hoặc giảm của tài sản cơ sở trong tương lai. Nếu như sự thay đổi đó diễn ra đúng theo dự đoán của nhà đầu tư thì họ sẽ có lời.

Phân loại chứng khoán phái sinh

Với cơ chế hoạt động linh hoạt, chứng khoán phái sinh được triển khai vô cùng đa dạng dưới 4 loại chính như sau:

• Hợp đồng Kỳ hạn (HĐKH): Là hình thức thỏa thuận pháp lý giữa 2 bên tham gia về việc mua và bán 1 loại tài sản của một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá bán được xác định trước tại ngày thực hiện giao dịch.
• Hợp đồng Tương lai (HĐTL): Là 1 dạng hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, niêm yết cũng như giao dịch trên thị trường tập trung (Sở Giao dịch chứng khoán)
• Hợp đồng Quyền chọn (HĐQC): Là thỏa thuận pháp lý trong đó 1 bên có quyền yêu cầu thực hiện và bên còn lại có nghĩa vụ phải mua hoặc bán một lượng tài sản cơ sở theo đúng mức giá đã được xác định trước tại hợp đồng trong 1 khoảng thời gian hay tại một thời điểm nhất định trong tương lai.
• Hợp đồng Hoán đổi (HDHĐ): Là 1 thỏa thuận pháp lý trong đó có 2 bên cam kết hoán đổi dòng tiền của 1 công cụ tài chính của 1 bên với dòng tiền của công cụ tài chính của bên còn lại trong 1 khoảng thời gian nhất định.

Để có thể giúp nhà đầu tư làm quen với công cụ đầu tư mới, sản phẩm đầu tư triển khai trên thị trường Việt Nam là hợp đồng tương lai. Bao gồm hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu ( (VN30 và HNX30) cũng như Hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ.

Sự khác biệt của giao dịch Chứng khoán phái sinh (HĐTL) với giao dịch cổ phiếu

Những hợp đồng tương lai cũng có các bảng giá riêng. Nhà đầu tư sẽ căn cứ vào kỳ vọng của mình về việc tăng giảm chỉ số để đặt lệch cũng như khớp lệnh giao dịch. Nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số tăng sẽ mua hợp đồng tương lai chỉ số. Ngược lại, nhà đầu tư sẽ bán hợp đồng tương lai chỉ số nếu như kỳ vọng chỉ số giảm.

Vì vậy, điểm khác biệt đầu tiên của giao dịch hợp đồng tương lai là đáo hạn. Theo đó, khi giao dịch hợp đồng, nhà đầu tư cần chú ý để có thể lựa chọn hợp đồng có tháng đáo hạn thích hợp với kế hoạch đầu tư. 

Điểm khác biệt tiếp theo đó là nếu nhà đầu tư muốn mua cổ phiếu trên thị trường cơ sở thì phải có đủ tiền trước khi giao dịch. Ngược lại, ở giao dịch hợp đồng tương lai thì không. Nhà đầu tư không nhất thiết phải có đầy đủ số tiền để tham gia mua hay không cần nắm giữ tài khoản tham gia bán. Chính điểm khác biệt này giúp cho nhà đâu tư tới gần hơn với khái niệm mới là ký quỹ.

Trong giao dịch chứng khoán phái sinh, ký quỹ đóng vai trò là khoản đặt cọc đảm bảo việc thực hiện nghĩa vụ của 2 bên khi tham gia hợp đồng. Theo đó, tỷ lệ ký quỹ ban đầu cho mỗi loại hợp đồng là khác nhau. Chúng được quy định bởi Trung tâm lưu ký. Nếu nhà đầu tư không đủ số tiền ký quỹ như yêu cầu thì có thể bị gọi ký quỹ và nhà đầu tư sẽ phải hoàn thành đầy đủ ký quỹ để tiếp tục giữ hợp đồng. 

Một điểm khác biệt nữa của chứng khoán phái sinh đó là cơ chế thanh toán mỗi ngày. Nhà đầu tư khi giao dịch hợp đồng cần phải thực hiện thanh toán toàn bộ lãi, lỗi hàng ngày. 

• Nếu như tài khoản chứng khoán phái sinh lỗ ròng: Nhà đầu tư cần phải thanh toán đầy đủ số lỗ phát sinh chậm nhất tới 9 giờ sáng ngày hôm sau.
• Nếu như tài khoản chứng khoán phái sinh của nhà đầu tư lãi ròng: Nhà đầu tư sẽ nhân được toàn bộ số lãi phái sinh sau 11h sáng ngày kế tiếp.

Có nên chơi chứng khoán phái sinh không?

Để có thể trả lời được câu hỏi có nên chơi chứng khoán phái sinh hay không? Hãy cùng chúng tôi phân tích về những ưu và nhược điểm của loại hình này nhé!

Ưu điểm

Chứng khoán phái sinh thu hút rất nhiều nhà đầu tư hiện nay, bởi các ưu điểm sau:

Phòng ngừa rủi ro biến động giá

Những sản phẩm phái sinh sẽ giúp các nhà đầu tư hạn chế rủi ro khi tham gia đầu tư tài chính. Bên cạnh đó, nó còn cung cấp cho các nhà đầu tư công cụ phòng vệ rủi ro biến động giá.

Các nhà đầu tư dự đoán được mức giá của 1 tại sản cơ sở sẽ tăng trong tương lai. Với giá tài sản cơ sở khi tham gia hợp đồng tương lai xác định tại thời điểm hiện tại. Trái lại, các nhà đầu tư đang có 1 lượng tài sản và dự đoán được mức giá chứng khoán phái sinh sẽ giảm. Họ sẽ giảm thiểu được rủi ro biến động giá bằng việc bán trước hàng hoá đi nhờ vào hợp đồng tương lai.

Giao dịch linh hoạt

Phương thức giao dịch chứng khoán phái sinh ở trên thị trường cơ bản khá giống với chứng khoán cơ sở. Mặc dù vậy, công cụ này cho phép những nhà đầu tư trải nghiệm 1 số tính năng linh hoạt khác. Cụ thể có thể nhắc tới tính năng bán khống, giao dịch T+0, chốt lãi/lỗ trong ngày…

Tính thanh khoản cao

Chứng khoán phái sinh có tính thanh khoản cao hơn so với mặt bằng thị trường chứng khoán cơ sở. Vì sản phẩm này được niêm yết và giao dịch tập trung trên Sở giao dịch chứng khoán. Ngoài ra, người bán và người mua là tập trung tạo khả năng thanh khoản cao. Việc định giá, khối lượng cũng như giá trị giao dịch được công khai cũng giúp các giao dịch minh bạch hơn.

Số lượng phát hành/niêm yết

Trong trường hợp trên thị trường cơ sở số lượng giao dịch phù thuộc hoàn toàn vào tổ chức phát hành thì trên thị trường phái sinh và số lượng chứng khoán phái sinh sẽ không bị giới hạn. Nó phụ thuộc hoàn toàn vào nhu cầu của nhà đầu tư. 

Chứng khoán phái sinh cũng có giới hạn vị thế. Đối với nhà đầu tư chuyên nghiệp là 20.000 vị thế/tài khoản, với nhà đầu tư tổ chức là 10.000 vị thế và 5.000 vị thế với nhà đầu tư cá nhân. 

Bán khống chứng khoán

Nhà đầu tư có thể bán những chứng khoán phái sinh ngay cả khi không có tài sản cơ sở. Nói theo cách  khác, thị trường chứng khoán sẽ cho phép các nhà đầu tư bán khống.

Đầu cơ

Trên thị trường chứng khoán phái sinh có tính 2 chiều. Các nhà đầu tư có thể kiếm được lợi nhuận cả khi thị trường chứng khoán đi lên đi xuống chỉ cần dự đoạn được đúng xu hướng của nó.

Lợi thế đòn bẩy tài chính

Lợi thế đòn bảy tài chính sẽ giúp các nhà đầu tư sở hữu được nhiều cổ phiếu với mức giá thấp. Họ chỉ cần ký quỹ một phần tài sản nhưng lại được giao dịch với cổ phiếu có giá trị gấp 7 đến 10 lần số tiền ký quỹ.

Chẳng hạn: Bạn phải mua cổ phiếu A với mức giá 100$/ 1 cổ phiếu. Tuy nhiên với lợi thế đòn bẩy là 1:50, bạn sẽ sở hữu cổ phiếu A với giá chỉ 2$/ 1 cổ phiếu.

Do đó, có nên chơi chứng khoán phái sinh hay không chính là lựa chọn của nhà đầu tư. Tuy nhiên với những ưu điểm trên thì oó chính là cơ hội dành cho các nhà đầu tư muốn tìm 1 kênh đầu tư sinh lời đảm bảo.

Nhược điểm

Ngoài những ưu điểm, các nhà đầu tư cũng cần phải nắm rõ được nhược điểm của chứng khoán phái sinh như:

Rủi ro trong chiến lược đầu cơ

Đầu cơ là 1 trong các đặc điểm tạo nên sức hấp dẫn cho những sản phẩm chứng khoán phái sinh. Mặc dù vậy, đầu cơ sẽ chỉ tạo ra lợi nhuận lớn nếu dự báo (hoặc kỳ vọng) trùng với biến động giá tài sản cơ sở trong tương lai.

Nếu sự thay đổi về giá tài sản cơ sở trên thị trường không đúng với dự đoán, tình trạng thua lỗ sẽ diễn ra. Do tác động của đầu cơ, mức độ thua lỗ sẽ cao hơn rất nhiều so với số vốn ban đầu.

Yêu cầu ký quỹ bổ sung

Cơ chế thanh toán của hợp đồng tương lai sẽ là thanh toán hàng ngày. Những khoản lỗ, lãi sẽ được thực hiện hoá mỗi ngày và được phản ánh cụ thể ngay trên tài khoản ký quỹ của nhà đầu tư.

Những nhà đầu tư cần phải tiến hành kỹ quỹ bổ sung ngay sau khi số tiền trên tài khoản ký quỹ xuống bằng hay thấp hơn so với mức duy trì. Vì vậy, để có thể tham gia vào chứng khoán phái sinh là nhà đầu tư cần phải có tiềm lực tài chính. Nếu như không thực hiện kỹ quý bổ sung kịp thiờ kho có yêu cầu, lúc này nhà đầu tư sẽ đóng lại gây thua lỗ và có thể dẫn tới phá sản. 

Qua bài viết này, chắc hẳn các bạn đã biết chứng khoán phái sinh là gì? Phân loại và những thông tin cần biết về loại hình này. Nếu như muốn biết thêm nhiều thông tin hấp dẫn về luật pháp, đừng bỏ lỡ những bài viết tiếp theo của Luật Hùng Sơn nhé!